(uit: Avis de tempêtes. Bulletin anarchiste pour la guerre sociale. Nr 27 – 15 maart 2020)
“De meest te vrezen tirannie is niet de tirannie die de vorm aanneemt van willekeur, maar die zich verschuilt achter het masker van de wettelijkheid.”
A. Libertad 1907
Eén van de eerste bedenkingen die bij ons opkomt naar aanleiding van de Covid-19 epidemie die zich over de wereld verspreidt en de kettingreactie van drastische maatregelen van China tot Italië, is: Wat richt hier nu de meeste schade aan, de kip van de autoriteit of het ei van de onderwerping?
De bruuske vermenigvuldiging van controles, verboden, sluitingen, militarisering, bevelen, mediabombardementen, rode zones, het benadrukken van de doden en het lijden, opvorderingen en allerlei vormen van opsluiting – typisch voor eender welke toestand van oorlog of katastrofe – valt niet uit lucht. Deze valt in vruchtbare aarde omdat de brave onderdanen van de staat herhaaldelijk elke vorm van formele vrijheid hebben ingeruild voor een schijn-veiligheid. Een tweede reden is dat er een algemeen gebrek aan autonomie heerst in elke aspect van ons leven, een verlies van de capaciteit van het individu zich een volstrekt andere wereld voor te stellen dan de wereld zoals die nu bestaat. Zoals een anarchist het al bijna tweehonderd jaar geleden nogal drammerig verwoordde: Geregeerd worden komt er op neer “onder politietoezicht te staan, geïnspecteerd, bespioneerd, bestuurd, aan wetten gebonden, gereglementeerd, opgesloten, geïndoctrineerd, gepredikt, gecontroleerd, getoetst, geëvalueerd, gecensureerd en gecommandeerd te worden.” En dit alles “onder het voorwendsel van openbaar nut en in naam van het algemeen belang”. Of de dictatuur nu wordt uitgeoefend door één persoon, een kleine groep of door een meerderheid, het verandert niets aan de zaak. Of de dictatuur geïnspireerd is door deugd of ondeugd ook niet. Of men in een tijd leeft van epidemieën van technologische domesticatie of uitbraken van de burgerzingriep of politievirus ook niet. Hoe beschermend de regering der mensen en dingen er mag uitzien, op welke voorwendselen van veiligheid deze zich ook beroept, elke regering is van nature de vijand van de vrijheid. Ook de huidige toestand zal dat niet ontkrachten. Het is een banale waarheid die ook dierbaar is aan de voorstanders van de autoriteit van bovenaf en aan wie droomt van de macht van onderop.
Een andere banale waarheid is dat er geen herders zijn zonder kuddes. Het bestaan van een gecentraliseerd gezag in de vorm van een staat laat natuurlijk toe dat wereldwijd enorme hoeveelheden mensen op ongeziene schaal onder huisarrest gezet worden. Dat neemt niet weg dat er zich een vrijwillige onderwerping geworteld heeft die dit soort maatregelen mogelijk en vooral effectief maakt. Gisteren in naam van oorlog of terrorisme, vandaag in naam van een epidemie. Morgen in naam van eender welke nucleaire of ecologische ramp. Hoogdringendheid en angst zijn de enige raadgevers van de panikerende slaapwandelaars. Verstoken van een eigen innerlijke wereld, wenden ze zich in een aangeleerde reflex tot het enige dat ze kennen: de gespierde armen van papa de staat en de rok van mama de wetenschap. Het is het resultaat van decennia van verplettering van wie weerstand biedt aan de heersende orde (loonarbeid, school, familie, religie, vaderland, gender) sinds de laatste aanval op de hemel (jaren ‘70). Het is ook de vrucht van het werk van zowel autoritairen als reformisten die van de individuen een kudde willen maken voor een wereld die atomisering en massificatie perfect met elkaar weet te rijmen.
“De rede geeft het individu geen enkele reden om een burger te zijn. In tegendeel, de staat is de vervloeking van het individu. De staat moet verdwijnen. Dat is de revolutie die ik wil. Dat men het concept van een staat kapot maakt en dat men van de vrije wil en de affiniteiten de enige band maakt van elke verbintenis tussen mensen. Dat zal de kiem zijn van een vrijheid van enige omvang.” H. Ibsen, 1871
Tot deze conclusie kwam de Noorse toneelschrijver Henrik Ibsen in een brief aan een literatuurcriticus. Een tiental jaar later schreef hij een toneelstuk dat ook bepaalde anarchisten beroerde: Een vijand van het volk. Het verhaal speelt zich af in een dorp waar de watervoorziening besmet is door een dodelijke bacterie. Dit veroorzaakt een conflict tussen twee broers, een dokter en een burgemeester die de thermen in het dorp opgericht hebben. De vraag is of ze de toekomst in gevaar brengen door heel erg dure werken aan de watervoorziening van het dorp te ondernemen en of ze het volk op de hoogte moeten brengen van het gevaar. Hoewel de goede dokter er bijna in slaagt het volk te overtuigen om alles plat te leggen, keert het volk zich uiteindelijk toch tegen hem, onder druk van de notabelen en de invloed van de lokale krant. Hij eindigt in een toestand van één tegen allen, een vijand van het volk. Toch was het niet de bedoeling van de schrijver om de waarheid van de wetenschap te verheerlijken tegenover de onwetendheid en de markt, maar wel om de tirannie van de “compacte massa” aan de kaak te stellen. Dit is de massa die zich voortdurend keert naar de wind van de belangen van de machthebbers. Het stuk is nog maar een eeuw oud maar lijkt al op een andere planeet geschreven. In tussentijd heeft het huwelijk van staatsbelang en wetenschap alle horror waartoe beide in staat zijn gedemonstreerd: industriële, militaire en nucleaire slachtpartijen buiten en binnen de grenzen, tot de duurzame vergiftiging van de hele planeet of het afkappen van menselijke relaties tot geconnecteerde stukjes. In een geglobaliseerde wereld worden mensen blootgesteld aan de voortdurende herstructurering door de technologische industrie die elke zintuiglijke waarneming verandert (vroeger was er al de scheiding van wat men produceert en het doel ervan, nu verandert zelfs de betekenis van de werkelijkheid). Wat rest er dan nog voor de autonomielozen wanneer een nieuw dodelijk virus toeslaat? Zich vastklampen aan de statistieken die stellen dat 70% van de bevolking de ziekte zal krijgen, dat slechts 15% min of meer ernstige symptomen zal vertonen en dat 2% zal sterven volgens leeftijd en onderliggende gezondheidstoestand? Zoals gewoonlijk de bevelen van de macht te gehoorzamen die het ganse overleven al van wieg tot graf organiseert (honger en de gevangenis zijn hier de stokken achter de deur)? Afwachten, zoals in het geval van het klimaat, dat diegenen die de oorzaken van het probleem organiseren, de gevolgen zullen oplossen? Zich afvragen wat het verschil is tussen leven en overleven, tussen de levensduur die slinkt vanaf de geboorte en de kwaliteit ervan, wat men er hier en nu mee wil aanvangen (de duur van het liedje ken je niet op voorhand)? We kunnen ook de kwaliteit van het leven in vraag stellen als het losstaat van elk streven naar vrijheid, wanneer dit leven bereid is zich terug te trekken in vrijwillige isolatie zoals een hondje dat gehoorzaamt als het baasje dat beveelt.
De autoritaire en technologie-georiënteerde reactie op de epidemie in China hoeft niet te verbazen. Dichter bij huis geschiedde op 9 maart ‘s avonds dat 60 miljoen Italianen van de ene dag op de andere afstand namen van enige kritische zin door “ik blijf in mijn kot” te aanvaarden, en dit voor een periode van minstens een maand nadat al in de helft van het land een rode zone werd geïnstalleerd. Op het moment van schrijven heerst in bijna alle landen ter wereld een noodtoestand, met alles wat dat betekent in termen van dwangmaatregelen tegenover de onverantwoordelijken die de grote opsluiting met zijn toelatingen om nog zich nog te verplaatsen tussen thuis, werk en supermarkt, durven trotseren. In Spanje staat het leger op straat en in de stations in de grote steden, daarbij geholpen door drones. Ook in Italië staan 7000 militairen op straat die er eigenlijk nooit zijn weggeweest sinds operatie Strade sicure (2008). Er zijn er evenveel die in staat van paraatheid zijn omdat problemen te voorzien zijn wanneer de piek van besmettingen ook het zuiden van het land bereikt. Elk land heeft daarbij een aantal voorlopige uitzonderingen van niet-essentiële publieke ruimte die toegelaten blijft en die de schijn van democratie moeten hooghouden. Dit illusie zal toch niet lang standhouden. Overal is er een beweging van nationale eenheid aan het ontstaan die ingrijpt in de meeste aspecten van het (over-)leven en die zich schaart rond een orde die zich carte blanche geeft op een schaal die in de meeste westerse landen ongezien is sinds de Tweede Wereldoorlog. Het is een oefening in vrijwillige onderwerping die hier en daar al goed werd voorbereid op kleinere schaal naar aanleiding van terrorisme of natuurrampen. Evenwel nog nooit zo langdurig en met dergelijke intensiteit. Niemand twijfelt er aan dat deze oefening langer zal duren dan aangekondigd. En dat er zeker nieuwe situaties volgen die moeilijk te anticiperen of te voorzien zijn.
Het is windstil. Wat zijn de vogels en de bronnen veraf! Dit moet wel het einde van de wereld zijn
A. Rimbaud
De kudde doet wat ze het beste kan: de bevelen volgen. Daarnaast zijn er ook nog individuen die om allerlei redenen niet van plan zijn om zich zo gemakkelijk neer te leggen bij dit alles. Er zijn er zeker die de mazen in het net zullen proberen vinden eenmaal het schokeffect is weggeëbd (de verveling van de vrijwillige opsluiting zal daarbij zeker helpen). Er zijn zeker ook dapperen die de ondermijning van de macht wensen verder te zetten of mogelijkheden die zich aandienen willen aangrijpen.
Waarom zou het virus van de autoriteit de angst niet benutten (aanwakkeren of zelf angst zaaien) zoals het altijd doet? Dit om de controle over de lichamen en de geesten uit te breiden en vooral om het gif van de onderwerping te verspreiden op het moment dat er zich onvoorziene omstandigheden voordoen die aan zijn controle kunnen ontsnappen en de kaarten kunnen herschikken. Wat is er zekerder voor de macht dan dat een oorlog of een union sacrée een groot deel van de bevolking rond zich kan scharen? Wat is er ook onzekerder dan een oorlog wanneer deze verloren wordt of niet tot een goed einde gebracht wordt? Er kan ontevredenheid ontstaan, niet omdat men per se tegen oorlog is, maar omdat deze slecht beheerd wordt of omdat er een te hoge prijs wordt betaald. Dan kan het systeem in zijn geheel in vraag gesteld worden, zoals gebeurde bij de revolutiepogingen na de Eerste Wereldoorlog in de keizerrijken die de oorlog verloren (Duitsland, Rusland, Hongarije). Men zal daar zeker tegen inbrengen dat de tijden veranderd zijn en dat er toen ten minste een utopie bestond die het bestaande kon vervangen. Dat belet niet dat een huidige westerse staat zich in een toestand weet die ze mogelijk niet kan controleren. De paniek om te overleven kan te groot worden, mensen zouden heel erg kwaad kunnen worden om een sterftecijfer dat de hoogte in schiet en de onmacht van een gezondheidszorg die de staat zelf ten dele heeft ontmanteld. Het virus kan 20 of 30% van een beroepsgroep tijdelijk uitschakelen. Zo zijn er in Grasse (bij Nice, Frankrijk) 110 gendarmen die sinds 12 maart thuis zitten. In Sanary-sur-Mer zit het hele politiecommissariaat thuis sinds 14 maart. Er zijn zeker mogelijkheden tot revolte op bepaalde plaatsen of bij categorieën mensen gezien de economie verzwakt is.
Op het gebied van sociale pacificatie en sociaal conflict kijken de meesten niet verder dan hun neus lang is, zeker wanneer de informatie die wordt vrijgegeven door de woordvoerders van de macht kariger wordt. Dit wordt zeker nog duidelijker in tijden van crisis en instabiliteit wanneer iedereen de rangen sluit. Wie dacht ooit dat de kranten of de sociale netwerken een afspiegeling van de werkelijkheid zijn? Of dat er niets aan het gebeuren was wanneer ze niets vertelden over de bestaande tegenstellingen, tenzij misschien om de betekenis ervan te veranderen of om op te scheppen over één of andere arrestatie? Het is nog maar het begin van een nieuwe periode die maanden kan duren en geen rechte lijn volgt.
Eén van de eerste tekenen van revolte kwam uit de Italiaanse gevangenissen, en hoe! Na de genomen maatregelen tegen de verspreiding van het Covid-19 virus die ook betrekking hadden tot de gevangenissen (bezoekverbod, afschaffing van de halve vrijheden en buitenactiviteiten) braken op 7 maart de eerste muiterijen uit. Deze hebben zich binnen de drie dagen over een dertigtal gevangenissen verspreid in zowel Noord- als Zuid-Italië. Minstens 6000 gevangenen kwamen in opstand: personeel en bewakers werden gegijzeld, cellen werden opengemaakt en ganse afdelingen of zelfs volledige gevangenissen werden vernield (die van Modena is buiten gebruik). Er waren verschillende brandstichtingen, de daken werden beklommen en er waren ook enkele ontsnappingen, zoals in Foggia waar 77 gevangenen ontsnapten (waarvan 4 niet terug opgepakt). Ze wisten de uitgang te bereiken nadat ze hun dossiers en identiteitsinformatie wisten te vernietigen. Deze eerste rebellie heeft ten minste een tiental doden gekost .
Na de afkondiging van het algemeen huisarrest in Frankrijk, waar iedereen die zich buitenshuis begeeft zichzelf moet rechtvaardigen via werk, gezondheidsredenen en een zeer beperkt aantal noodzakelijkheden die door de staat zijn toegestaan (zoals boodschappen doen of de hond uitlaten, dit enkel individueel en in de buurt van de eigen woning), werden de cijfers van de eerste dagen van de quarantaine bekendgemaakt. Op 106 000 gecontroleerde personen werden 2160 boetes uitgeschreven wegens het overtreden van de noodtoestand (11 maart). Op 13 maart waren er 7100 personen die een boete kregen, op 157 000 gecontroleerde personen. De gevallen gaan van stoutmoedigen die het waagden samen te komen om een pilsje te drinken in een park. Mensen zonder schaamte die op het lege strand wat beach volleyball speelden. Een papa die een playstation ging kopen voor een kind dat thuis vast zat of een koppel dat zijn ruzies niet per telefoon maar in het echt uitvocht. Een poging om een verjaardag te vieren onder vrienden of te kaarten onder buren. Dit terwijl de wet vraagt dat iedereen thuis blijft op de plaats waar hij/zij geregistreerd staat en niet tezamen naar buiten gaat en zich bij elke controle moet rechtvaardigen. In veel grote steden zijn de parken, tuinen, fietspaden gesloten (Milaan, Bologna, Turijn, Rome). Soms ook stranden om te verhinderen dat iemand daar van het mooie weer zou genieten.
Toch hebben deze kleine overtredingen van de regels wellicht meer te maken met het feit dat er plots zoveel verboden bijgekomen zijn dan met een revolte tegen de maatregelen. Hoewel er nu veel mensen zijn die meer tijd hebben omdat ze niet naar school of naar hun werk moeten, blijven ze op dezelfde manier gekooid zoals ze al waren toen ze het wel nog deden: zoals de macht het vraagt. Niet gehoorzamen aan een bevel omdat dit bevel plots een vaste gewoonte verandert, is niet hetzelfde als weigeren dat eender welke autoriteit een bevel kan geven, en is niet hetzelfde als uit eigen wil tijd en ruimte aan de macht (de heilige economie of het algemeen belang) te onttrekken om die te veranderen in iets anders.
Omdat we nog maar aan het begin staan van een wereldwijde golf van maatregelen die ook betogingen op straat verbieden, kunnen we alvast melden dat in Algerije dit verbod wegens Covid-19 massaal werd geschonden (13 maart). Vooral in Kabylië waar men de macht al een jaar aan het bevechten is. In Chili kwam de revolte na de vakantie begin maart terug op gang en heeft de minister van volksgezondheid aangekondigd dat het land een derde fase zou ingaan en een massale quarantaine zou invoeren. In Frankrijk heeft de Staat op 13 maart beslist om het maximum aantal toegelaten deelnemers aan bijeenkomsten te verlagen van 1000 tot 100. Betogingen vormen voorlopig nog een uitzondering omdat ze “nuttig zijn voor het leven van de natie” en worden nog getolereerd uit vrees voor al te gewelddadige reacties. Men rekent op de vakbonden dat deze zelf geen betogingen meer zullen organiseren. Zo hebben te Lyon op 13 maart 3000 jongeren betoogd met de slogan “het is niet aan de corona maar aan de Staat en het klimaat dat we eraan zullen gaan”. En ook in Parijs was er op 14 maart een betoging van gele hesjes die slaags raakte met de politie en meerdere uitgebrande auto’s achterliet.
Aan de zijde van de vijanden van de autoriteit, dreigen velen overrompeld te worden door dergelijke toestand als ze niet al op voorhand over de kwestie hebben nagedacht. De toestand is geen onverwachte revolte maar dat de manoeuvreerruimte plots en brutaal is gekrompen, zo is het moeilijker geworden zich te verplaatsen. Dit gebeurde ook aan het begin van de revolte in Chili met een avondklok en zo is nu in Italië en Spanje (en ondertussen bijna de gehele wereld) iedereen in quarantaine gezet. De controles zijn natuurlijk sterk toegenomen, maar men moet ook rekening houden dat door de medewerking van de brave burgers die de publieke ruimte niet meer betreden omdat hen dat gevraagd wordt, de weerspannigen veel meer in de kijker lopen. Ook wordt er veel verklikt omdat de vrijwillig opgesloten brave burger zich zodanig aan het vervelen is en men de maatregelen die men als noodzakelijk ziet, wil laten respecteren. Over een kwestie nadenken nog voor deze zich gesteld heeft, betekent bijvoorbeeld de paadjes kennen die leiden van thuis naar interessantere plaatsen of de spiedende ogen van de staat te weten vinden om ze uit te slaan en nieuwe paadjes te vinden. Hoe de stad vlotjes uit te raken (met een mondmasker !) of welke landelijke wegen checkpoints en andere blokkades omzeilen. Een ander quarantaineprobleem is dat veel handelszaken gesloten zijn en dat er wat verbeelding nodig is om aan materiaal te komen om iets te doen. Dit kan een gelegenheid zijn om op een niet-technologische manier te communiceren met min of meer verspreide individuen voor wie het misschien moeilijk is zich te verplaatsen. Waarom geen nieuwe mensen vinden die om hun eigen redenen dezelfde nood voelen te ontsnappen aan de controles op straat (de grote opsluiting maakt dat diegenen die er zich niet wensen aan te onderwerpen in de kijker lopen). Dat zijn een paar dringende vragen en gelegenheid opnieuw na te denken, te observeren en de blik op de ruimte te veranderen. In vergelijking met gisteren kunnen plaatsen en marges drastisch gekrompen zijn maar evengoed elders groter worden of veranderd worden door de nieuwe regels die worden opgelegd aan het verkeer tussen thuis, werk en supermarkt.
Aan de kant van de macht zijn er een aantal constantes in de crisisplannen van de verschillende landen (inmiddels overal in Europa). Voor het kapitalisme is het zeker het moment om een versnelling door te zetten van wat sommigen een vierde industriële revolutie noemen (na de stoommachine, de elektriciteit en de informatica), namelijk de digitale wereld en de volledige digitale connectie in en tussen alle domeinen van het leven (van fysica tot biologie tot economie). Honderden miljoenen leerlingen (van lagere school tot universiteit) komen plots terecht in afstandsonderwijs na de sluiting van alle fysieke onderwijsplaatsen. Evenveel mensen komen terecht in telewerk (gemiddeld zo’n 20 à 30%), of ze dit wel of niet al gewend waren. Er is ook een enorme groei van doktersconsultaties via scherm omdat er te veel consultaties zijn. Er is een enorme groei van betaalverkeer via bankkaart uit angst besmet te worden via cash geld. We kunnen er ook aan toevoegen dat de opgesloten bevolking zich met graagte overgeeft aan alles wat enig vorm van denken of dromen in de weg staat door zich massaal over te geven aan online shoppen, tv-series, online games en virtuele communicatie. Het is duidelijk dat de antennes van de mobiele telefonie, de vezelkabels en knooppunten of gewoon de energie die deze voedt, alleen maar aan belang wint. Niet alleen voor doeleinden van productie of entertainment maar als belangrijkste verbinding tussen de individuele lazaretten en de levende wereld die minder dan ooit reëel lijkt. Als we weten dat een antenne, transformator, elektriciteitspyloon of een vezelkabel uiterst cruciaal is om de tijd van de zelfopsluiting te vullen, voor het telewerk en het afstandsleren, om de aanwijzingen van de macht te verspreiden en voor het technologische controlesysteem (dit niet alleen in China of Zuid-Korea), opent dat geen interessante pistes om deze nieuwe normaliteit (waaraan de macht zich ten volle aan overgeeft) te breken? Er kunnen ook sneeuwbaleffecten optreden, gezien het internet- en telefonieverkeer enorm gestegen is en technisch personeel minder beschikbaar is ten gevolge van de ziekte…
De tweede constante in de Europese noodplannen is dat een minimale handhaving van het transport prioritair wordt, zodat diegenen die nog moeten gaan werken in de industrie en diensten die als essentieel gezien worden dat kunnen blijven doen en de stroom van handelswaren blijft stromen. Zodat de steden die slechts reserves voor enkele dagen hebben, bevoorraad kunnen worden. Ook daar zijn er mogelijkheden voor wie de takken van de economie zou willen saboteren die de macht ten allen prijze wil handhaven.
In tijden van grootschalige nood en crisis wanneer de sociale verhoudingen duidelijker worden (het gebrek aan autonomie en de prioriteiten van de Staat en het kapitaal), wanneer de vrijwillige knechtschap die door angst geleid wordt snel in een nachtmerrie kan uitdraaien, wanneer de macht zich moet aanpassen zonder evenwel alles onder controle te hebben, is het weten te handelen op vijandelijk terrein niet alleen noodzakelijk voor wie thuis niet wil stikken in zijn kooi maar ook een belangrijk moment om nieuwe aanvallen te doen op het materiaal van de tegenstander. Ten minste als men strijdt voor een totaal andere wereld en vrijheid zonder mate.
(14 maart 2020)